Przyroda

PRZYRODA I ŚRODOWISKO NATURALNE

Rzeźba terenu

Budowa geologiczna obszaru gminy Osiek jest mało urozmaicona. Przeważa rzeźba terenu charakterystyczna dla Wysoczyzny Dobrzyńskiej, która została ukształtowana w okresie wycofywania się lądolodu zlodowacenia bałtyckiego. Przeważa płaska i falista wysoczyzna morenowa zbudowana z gliny zwałowej i piasków gliniastych. Wysoczyznę morenową urozmaicają nielicznie występujące wypukłe formy rzeźby terenu, których najwięcej jest w rejonie wsi Kretki małe (do 148,9 m. n.p.m.). Najbardziej wyróżniającą się krajobrazie Gminy wklęsłą formą rzeźby jest dolina Rypienicy.

W gminie Osiek zlokalizowane są dwa złoża kopalin:

• Złoże „Obórki I” o powierzchni około 1,99 ha i zasobach geologicznych piasku i żwiru wynoszących 456, 3 tys. Mg. Jest to złoże częściowo eksploatowane.
• Złoże „Rumunki-Łapinóż”, na którym wstępnie udokumentowano złoża kruszywa o zasobach bilansowych około 860 tys. Złoże nie jest eksploatowane z uwagi na występujący na powierzchni rozległy kompleks leśny, będący własnością państwową.

Klimat

Gmina Osiek jest położona na obszarze, który należy do klimatu typu przejściowego między klimatem morskim, a kontynentalnym. Jest on charakterystyczny dla całego Niżu Polskiego. Średnia roczna temperatura na obszarze Gminy wynosi 6,9°C; najcieplejszym miesiącem jest lipiec i jego średnia temperatura kształtuje się na poziomie 17,3 °C, natomiast w najzimniejszym miesiącu – styczniu średnia temperatura wynosi -3,8°C. Obszar ten charakteryzuje się zimą trwającą 91 dni i latem, które trwa 90 dni. Liczba dni pogodnych wynosi ok 50, a pochmurnych 130. Do najczęściej występujących wiatrów należą zachodnie, a do najrzadszych z południa i północy.

Opady w gminie wynoszą średnio ok. 600 mm/rok. Wielkość opadów atmosferycznych ma wpływ na zasoby wód powierzchniowych oraz stosunki wodne w glebie, a także na stan powietrza atmosferycznego m.in. poprzez wymywanie zanieczyszczeń gazowych i pyłowych z atmosfery.

Wody powierzchniowe i podziemne

Pod względem hydrograficznym obszar gminy Osiek w większości znajduje się w zlewni Drwęcy, a ściśle w zlewni jej lewobocznego dopływu – Rypienicy. Tylko niewielka wschodnia część obszaru gminy znajduje się w zlewni innego dopływu Drwęcy – Brynicy. Sieć hydrograficzna gminy jest urozmaicona. Jednak przeważają niewielkie cieki i rowy melioracyjne. Osią hydrograficzną gminy jest Rypienica, która płynie przez teren gminy z południa na północ. Jest największym dopływem Drwęcy z terenu Pojezierza Dobrzyńskiego. Całkowita długość rzeki wynosi 34,4 km. Z północnej części gminy wody zbiera rzeka Pissa uchodząca do Rypienicy. Jest niewielkim ciekiem i nie wykształciła wyraźnej doliny. W okolicach wsi Jeziorki płynie w głębokim malowniczym wąwozie. Jakość wód cieku nie była dotychczas badana.

Na terenie gminy Osiek znajdują się tylko cztery jeziora o powierzchni ponad 1 ha. Największe z nich to Jezioro Warpalskie (Warpalickie) o powierzchni 7,1 ha. Jest to niewielki akwen genezy rynnowej o długości 440 m i szerokości 240 m. Maksymalna jego głębokość wynosi 5,3 m, a średnia 2,8 m.

 

Fotografia 1. Jezioro Warpalskie w Warpalicach

Źródło: Archiwum Urzędu Gminy w Osieku

 

Ponadto zachodni fragment obszaru gminy graniczy na długości około 2 km z brzegami Jeziora Kiełpińskiego. Jest to trudno dostępne wąskie, długie i głębokie jezioro ze względu, iż płynie w głębokiej rynnie polodowcowej. Ogranicza to dostępność jego brzegów, w tym wykorzystanie na potrzeby turystyki i rekreacji.

Powstałe po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego liczne niewielkie akweny w wyniku procesów eutrofizacji uległy zanikowi, a ich pozostałościami są mokradła i podmokłości w obniżeniach terenowych np. w rejonie miejscowości: Kretki Duże, Kretki Małe, Sumin i Sumówko.

W dnie doliny Rypienicy, na północny-zachód od Osieka znajduje się kompleks stawów rybnych o powierzchni około 20 ha.

Wody gruntowe na terenie gminy występują w dwóch poziomach. Poziom holoceński zalega najpłycej i jest uzależniony głównie od opadów atmosferycznych. Ze względu na niską jakość wody i duże wahania nie ma większego znaczenia użytkowego. Wody plejstoceńskie związane są z osadami piaszczysto-żwirowymi serii międzymorenowej. Zalegają na głębokości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Jakość tych wód jest zdecydowanie lepsza, gdyż warstwy glin morenowych tworzą warstwę izolacyjną przed migracją zanieczyszczeń z powierzchni ziemi. Natomiast w obrębie den dolin i rynien polodowcowych ze względu na brak nieprzepuszczalnej warstwy izolacyjnej pierwszy poziom plejstoceński nie jest chroniony przed migracją zanieczyszczeń. Wody tego poziomu eksploatowane są na potrzeby ujęć wody w Osieku i Suminie, które po niezbędnym uzdatnieniu zaopatrują mieszkańców Gminy.

Znaczne powierzchnie Gminy zajmują mokradła. Największe powierzchnie występują w dolinie Rypienicy. Większość z nich jest zmeliorowana, jednak nie osuszona. Liczne są też mokradła na obszarze wysoczyzny morenowej. Największe kompleksy występują w okolicach wsi: Osiek, Jeziorki, Warpalice, Wrzeszewo, Tadajewo i Strzygi. Obszary podmokłe, najczęściej zadrzewione i zakrzewione tworzą bardzo ważne dla funkcjonowania przyrody – najwyższej kategorii „użytki ekologiczne”. W północno-zachodniej części Gminy na terenie miejscowości Łapinóż znajdują się trzy użytki ekologiczne ustanowione na mocy Rozporządzenia Nr 22/96 Wojewody Toruńskiego z 28.06.1996 r. w sprawie uznania za użytki ekologiczne. Są to bagna porośnięte roślinnością szuwarową i zaroślową o łącznej powierzchni 1,57 ha zlokalizowane na działkach nr 241/1LP i 243LP.

Obszar gminy Osiek znajduje się poza zasięgiem głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).

Świat zwierzęcy i roślinny

Całe terytorium gminy Osiek znajduje się w granicach obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. Obszar ten znajduje się w północno-wschodniej części kraju i obejmuje teren pięciu województw. Został wyznaczony w celu ochrony, najwyższych w skali kraju, walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Rozwój gospodarczy w granicach obszaru musi uwzględniać konieczność szybkiego i efektywnego wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju, w szczególności: racjonalne gospodarowanie wodą, retencjonowanie wód, likwidacja źródeł emisji ścieków nieoczyszczonych, rozwój rolnictwa ekologicznego, rozwój turystyki kwalifikowanej, zwiększanie lesistości.

Obszary chronione na terenie gminy Osiek zajmują niewielką powierzchnię i obejmują tylko dolinę Rypienicy – ciąg ekologiczny o znaczeniu regionalnym. Przez fragment północnej części gminy Osiek prowadzi jedna z odnóg Północnego Korytarza Ekologicznego, pn. Dolina Drwęcy-Dolina Dolnej Wisły Zachodni, jednego z korytarzy ekologicznych wyznaczonych dla migracji dużych ssaków (wilka, rysia, jelenia i łosia). Korytarz ten łączy Pojezierze Iławskie z doliną Wisły i Borami Tucholskimi. Korytarze ekologiczne nie są formami ochrony przyrody w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody, jednak planowane zainwestowanie uwzględnia zachowanie ich funkcjonowania.

Środowisko przyrodnicze terenu gminy Osiek charakteryzuje się zmienną bioróżnorodnością. Świat roślin i zwierząt jest uwarunkowany różnymi typami środowisk. Jest typowy zarówno dla obszarów wysoczyzny morenowej użytkowanej rolniczo, jak i dla obszarów podmokłych, zalesionych i nieużytków. Największa różnorodność flory i fauny występuje w dolinie Rypienicy i na terenach podmokłych, co uwidacznia się m.in. obecnością wielu roślin rzadkich i chronionych. W dolinie Rypienicy najcenniejszym elementem szaty roślinnej są zbiorowiska roślinności łąkowej i bagiennej.

Szatę roślinną uzupełniają tereny pełniące funkcję użytków ekologicznych oraz drzewa przydrożne, śródpolne, przydomowe, cmentarne i parkowe, które są miejscem bytowania wielu gatunków zwierząt. Na wysoczyźnie oprócz drobnych ssaków licznie reprezentowana jest ornitofauna. Częstym ptakiem na terenach gminy jest bocian biały. Na polach uprawnych pospolicie występują: jaskółka, przepiórka, bażant, kuropatwa i wiele innych. Tereny leśne i obrzeża lasów to miejsca bytowania, żerowania i rozrodu ptaków drapieżnych.

Pod względem faunistycznym obszar gminy Osiek jest typowy dla terenów o przeważającym użytkowaniu rolniczym. Występuje tu typowa fauna dla terenów o sąsiadujących z polami uprawnymi enklaw leśnych i zbiorników wodnych. Na terenie gminy spotyka się ssaki drapieżne takie jak: lisy, jenoty, borsuki, kuny domowe, tchórze i wydry. Licznie także występuje bóbr.

Obszary chronione

Ustawa z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2013 r. poz. 627) określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Spośród ustanowionych różnych form ochrony przyrody na terenie gminy Osiek występują: rezerwat, obszar chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne oraz pomnik przyrody.

• Rezerwat przyrody Rzeka Drwęca

Rezerwaty przyrody obejmują obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

Rezerwat przyrody Rzeka Drwęca został utworzony na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 27 lipca 1961 r. w sprawie uznania za rezerwat (M.P. z 1961 r. Nr 71, poz. 302). Powstał w celu zachowania oraz ochrony środowiska wodnego i ryb, a w szczególności pstrąga, łososia, troci i certy. Obszar chroniony zajmuje powierzchnię 1116,87 ha i jest zlokalizowany na terenie województwa kujawsko – pomorskiego oraz warmińsko – mazurskiego. W województwie kujawsko – pomorskim ochronie podlega rzeka Drwęca oraz dolne odcinki jej odpływów:

• Rypienicy od jazu piętrzącego przy młynie w miejscowości Strzygi do ujścia jej do rzeki Drwęcy o długości 16,0 km;
• Ruźca od jazu piętrzącego przy młynie w miejscowości Zaręba do ujścia jej do rzeki Drwęcy o długości 1,7 km.

Całkowita powierzchnia rezerwatu na terenie gminy Osiek wynosi 23,3 ha. Jest nim objęty jest dolny bieg Rypienicy wraz z pięciometrowym pasem przybrzeżnym po obu jej stronach.

• Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Są to np. doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe oraz torfowiska.

Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy utworzono na podstawie Rozporządzenia nr 21/1992 Wojewody Toruńskiego z dnia 10 grudnia 1992 r. w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu w województwie toruńskim oraz reorganizacji zarządzenia parkami krajobrazowymi i obszarami chronionego krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Tor. z 1992 r. Nr 27, poz. 178). Główną osią obszaru zajmującego w sumie 55552,20 ha jest dolina środkowej i dolnej Drwęcy zajmująca przestrzeń około 85 km, między granicą z województwem warmińsko-mazurskim na północ od Brodnicy, aż po ujście Drwęcy do Wisły w rejonie wsi Złotoria.

Obejmuje on niewiele ponad 20% obszaru gminy – 1710 ha. Na terenie gminy Osiek granice OChK przybiegają w nastający sposób: Od wsi Obórki granica OChK biegnie wzdłuż zachodniego skraju drogi wojewódzkiej Rypin – Brodnica. Dalej biegnie drogami polnymi na wschód od drogi wojewódzkiej, w kierunku południowym i południowo-wschodnim obejmując część gruntów wsi Tadajewo i Strzygi. Dochodzi do drogi powiatowej numer 1838C (Strzygi – Rokitnica) i skręca na zachód. W Strzygach przekracza drogę Rypin – Brodnica i rzek Rypienicę, biegnie na krótkim fragmencie wzdłuż drogi powiatowej numer 2201C (Długie – Strzygi), po czym zmienia kierunek na północny i biegnie przez grunty wsi Tomaszewo i Wrzeszewo, dalej przecina drogę powiatowa numer 2202C (Radziki Duże – Osiek – Dzierzno) i biegnie dalej na północ do miejscowości Łapinóz. Stad biegnie nadal w kierunku północnym docierając do linii kolejowej. Opiera się o fragment dawnej wąskotorowej linii kolejowej Brodnica – Ostrowite i biegnie nią w kierunku południowo – zachodnim, przecinając po drodze granice pomiędzy gminami Osiek i Wąpielsk[1].

• Użytki ekologiczne

Zgodnie z zapisami Ustawy o ochronie przyrody użytki ekologiczne definiujemy jako zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

W północno-zachodniej części Gminy na terenie miejscowości Łapinóż znajdują się trzy użytki ekologiczne ustanowione na mocy Rozporządzenia Nr 22/96 Wojewody Toruńskiego z 28.06.1996 r. w sprawie uznania za użytki ekologiczne tworów przyrody położonych na terenie województwa toruńskiego (Dz. Urz. Woj. Tor. Nr 15, poz. 88).  Są to bagna porośnięte roślinnością szuwarową i zaroślową o łącznej powierzchni 1,57 ha zlokalizowane na działkach nr 241/1LP i 243LP.

• Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na terenie gminy Osiek jedynym pomnikiem przyrody jest Dąb czteropienny od wysokości 1,8 m (pierśnica: 161cm; wysokość: 21m), który został objęty ochroną na podstawie Zarządzenia Nr 46/80 Wojewody Toruńskiego z dnia 29 grudnia 1980 r. w sprawie uznania za pomniki przyrody (Dz. Urz. Woj. Rady Narodowej w Toruniu. z 11.05.1981 r., nr 1, poz. 3). Dąb rośnie na terenie parku wiejskiego w Osieku.

Na poniższej mapie wskazano lokalizację różnych form przyrody w najbliższym sąsiedztwie gminy Osiek. Czerwoną gwiazdką jako punkt odniesienia zaznaczono siedzibę Urzędu Gminy w Osieku.

 

Mapa 3. Lokalizacja różnych form ochrony przyrody w najbliższym sąsiedztwie gminy Osiek.

Źródło: http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/

 

Poza wymienionymi w tym podrozdziale formami ochrony przyrody w najbliższym otoczeniu Gminy znajdują się inne tereny, które z uwagi na swoje walory, występujące formy przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobraz zostały objęte ochroną.  W promieniu 20 kilometrów od siedziby Urzędu Gminy w Osieku zlokalizowano następujące, niewymienione wcześniej, obszarowe formy ochrony przyrody, o których mowa w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. z 2018 r., poz. 1614 ze zm.):

• Rezerwaty:
• Rezerwat grądowy Cielęta – 10,86 km[2];
• Rezerwat Tomkowo – 11,98 km;
• Rezerwat Bobrowisko – 15,38 km;
• Rezerwat Bachotek – 17,51 km;
• Rezerwat Bachotek – otulina – 16,63 km;
• Rezerwat Szumny Zdrój im. Kazimierza Sulisławskiego – 17,79 km;
• Rezerwat Mszar Płociczno – 18,68 km;
• Rezerwat Retno – 19,39 km.
• Parki Krajobrazowe:
• Brodnicki Park Krajobrazowy – 10,86 km;
• Górznieńsko – Lidzbarski Park Krajobrazowy – 13,41 km.
• Obszary Chronionego Krajobrazu:
• Obszar Chronionego Krajobrazu Międzyrzecze Skrwy i Wkry – 17,74;
• Obszar Chronionego Krajobrazu Źródła Skrwy – 19,09 km.
• Natura 2000 Specjalne Obszary Ochrony:
• Dolina Drwęcy PLH280001 – 6,55 km;
• Ostoja Lidzbarska PLH280012 – 13,48 km;
• Ostoja Brodnicka PLH040036 – 13,61 km;
• Mszar Płociczno PLH040035 – 18,69 km;
• Bagienna Dolina Drwęcy PLB040002 – 10,16 km.

 

[1] Opis pochodzi z formularza danych dla Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Drwęcy, który został udostępniony przez Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody – crfop.gdos.gov.pl.

[2] Odległość jest liczona od siedziby Urzędu Gminy w Osieku.